- Κριτική Κάτια Σωτηρίου
- Φωτογραφίες από τις πρόβες Ελπίδα Μουμουλίδου
H Δίκη του Σωκράτη, με το Γιάννη Μόρτζο σε σκηνοθεσία Γιούλης Ζήκου παρουσιάστηκε στο θέατρο Τζένη Καρέζη για λίγες παραστάσεις – και ελπίζουμε πως έπεται και συνέχεια.
Το έργο
Οι ιδέες του Σωκράτη που αποτελούν μια πολύτιμη παρακαταθήκη του παγκόσμιου πνευματικού πολιτισμού, όπως προβάλλουν μέσα από το θείο λόγο του Πλάτωνα, του Ξενοφώντα και το νευρώδη, καυστικό και χιουμοριστικό λόγο του Βάρναλη, αναδύονται ανάγλυφα κατά τη διάρκεια συγκέντρωσης και ταξινόμησης του υλικού για τη συγγραφή της διπλωματικής εργασίας μιας φοιτήτριας κι ενός φοιτητή. Ένας από τους δικαστές που παρευρέθηκαν στη δίκη και ψήφισε υπέρ της αθώωσης του Σωκράτη, καθώς και ένας από τους αγαπημένους και φανατικούς μαθητές του Σωκράτη έρχονται από το βάθος του χρόνου για να εμπλακούν καθοριστικά μέσα από μια εικονική πραγματικότητα στα σκηνικά δρώμενα. Η δημιουργική συζήτηση που θα έχουν με τους φοιτητές αποτελεί έναν πρωτότυπο και συνάμα ευχάριστο τρόπο γνωριμίας του θεατή με το πνευματικό μεγαλείο του αρχαίου Έλληνα φιλοσόφου.
Η παράσταση μεταφέρει το θεατή στο χωροχρόνο, δίνοντας βήμα στον ίδιο το Σωκράτη την ώρα της απολογίας του, αλλά και λίγες στιγμές πριν πιει το κώνιο, ενώ ταυτόχρονα οι σχολιαστές της δίκης του στο σήμερα ρίχνουν φως σε ιστορικές πτυχές της δίκης και των κοινωνικοπολιτικών συνθηκών.
Το Ιστορικό Μέρος
Ο Σωκράτης, κατά γενική ομολογία, θεωρείται ο πατέρας της σύγχρονης δυτικής σκέψης.Ο Σωκράτης δίδασκε με το διάλογο. Ντυμένος φτωχικά, σύχναζε στην αγορά της Αθήνας, στα γυμναστήρια, στις παλαίστρες, στους περιπάτους και σε άλλα μέρη, όπου συνήθιζαν να συγκεντρώνονται οι Αθηναίοι και κυρίως οι νέοι. Εκεί συζητούσε και με απλές ερωτήσεις εξέταζε ανθρώπους από κάθε κοινωνική τάξη, νέους ή μεγάλους στην ηλικία, ντόπιους ή ξένους, για τα ζητήματα θρησκευτικά, ηθικά, πολιτικά και κοινωνικά: Για τη ζωή τους, για τη μόρφωση των παιδιών τους, για τη δικαιοσύνη, για την αρετή κτλ., για προβλήματα δηλαδή που ενδιαφέρουν γενικά τον άνθρωπο. Αυτή η συζήτηση ήταν συγχρόνως και διδασκαλία. Τις συζητήσεις του Σωκράτη παρακολουθούσαν πολλοί, κυρίως νέοι. Έτσι σχηματίστηκε γύρω του ένας κύκλος από μαθητές, που θαύμαζαν τη σοφία και την αρετή του. Χρήματα για τη διδασκαλία του δεν έπαιρνε ποτέ από κανένα.
Η δίκη και καταδίκη του σε θάνατο, από πολλούς ερμηνεύεται ως αποτυχία του δημοκρατικού πολιτεύματος, το οποίο τελικά πνίγει όσες φωνές είναι διαφορετικές. Η διαβόητη δίκη του Σωκράτη έχει ερμηνευθεί από πολλούς σαν μία από τις πρώτες και πιο δραματικές περιπτώσεις αποτυχίας της δικαιοσύνης, που κατέληξε στη θανατική καταδίκη του «πατέρα της δυτικής σκέψης». Ο Σωκράτης κατηγορήθηκε για «ασέβεια» και «διαφθορά των νέων», το 399 π.Χ., παρόλο που πολλοί ιστορικοί θεωρούν ότι οι κατηγορίες αυτές «εφευρέθηκαν» από τους προκατειλημμένους συμπολίτες του. Η καθηγήτρια Angie Hobbs, φιλόσοφος στο Warwick University, αναφέρει ότι, μέχρι πρόσφατα, οι κατηγορίες εναντίον του ερμηνεύονταν ως μία εκδίκηση των δημοκρατικών, εξαιτίας της σχέσης του με το ολιγαρχικό κόμμα. Η Hobbs αναφέρει ότι «ο Σωκράτης ενοχλούσε τους ανθρώπους με επιρροή. Ήταν αγενής και απότομος. Εκείνη την εποχή, οι φιλόσοφοι θεωρούνταν επικίνδυνοι και δεν ήταν ο μόνος που είχε προβλήματα. Οι Αθηναίοι είχαν μάλλον δίκιο που ενοχλούνταν ελαφρώς από όλα αυτά που έκανε, που έβαζε δηλαδή τους νέους να αναπτύσσουν κριτική σκέψη». Η Hobbs συμφωνεί ότι ο Σωκράτης «δεν έπρεπε να πεθάνει» αλλά και ότι «το έκανε πολύ δύσκολο για τους δικαστές του να μην του επιβάλλουν τη θανατική καταδίκη. Όταν οι φρουροί του ανακοίνωσαν ότι μπορεί να δραπετεύσει, αρνήθηκε».
Ο Σωκράτης μονολογεί και απευθύνεται στο πλήθος, κρίνοντας Κοινωνία, Σύστημα, Ποιητές. Με πολύ απλά επιχειρήματα, όπως απλή είναι η αλήθεια, παραδέχεται ότι δεν ξέρει να μιλά, αρθρώνει το άτοπο, ακυρώνει την έννοια της αγοράς, δεν μιλά πολιτικά και καταρρίπτει τις εις βάρος του κατηγορίες, από Μέλητο, Άνυτο, Λύκωνα.
Η παράσταση
Στη διασκευή της Γιούλης Ζήκου η περίφημη ειρωνεία δεν αποτελεί μόνο φιλοσοφική στάση του Σωκράτη , αλλά και υφολογικό στοιχείο της ίδιας της αφήγησης. Με ένα εισαγωγικό κείμενο ιδιαίτερα κατατοπιστικό μεταφέρει τον αναγνώστη στην εποχή κατά την οποία διαδραματίζονται τα γεγονότα, κάνοντας αναφορά και στα πολιτικά γεγονότα τα οποία ερμηνεύουν τα πως και τα γιατί. Χωρίς να εμμένει στις ιδιαιτερότητες της γλώσσας –με το αρχαίο κείμενο παραπλεύρως, αλλά με ύφος σύγχρονο και με σεβασμό προς το κείμενο και την σοβαρότητά του, διατηρεί το σφρίγος και τη δύναμη των συναισθημάτων του λόγου του Πλάτωνα, του Βάρναλη και του Ξενοφώντα.
Η μυθοπλασία κινείται χωροχρονικά μεταξύ του τότε και του τώρα, συνδέοντας την αρχαία Αθήνα με την τεχνολογικά αναπτυγμένη σύγχρονη εποχή. Ο ευφυής τρόπος χρήσης του δραματικού χρόνου από τη σκηνοθεσία της Γιούλης Ζήκου επιτρέπει στα πρόσωπα διασκελισμούς ανάμεσα στο παρόν και το παρελθόν, την πράξη που βιώνεται και την ανάμνηση που ανακαλείται, διευκολύνοντας και την παρακολούθηση του θεατή
Το κείμενο της παράστασης είναι πολύ σύγχρονο, θέτει τα πιο ουσιώδη θέματα των προσδοκιών σε πανανθρώπινη κλίμακα. H δίκη του Σωκράτη είναι σαφώς ένα ιστορικό θεατρικό έργο, στο οποίο όμως θίγονται με σύγχρονο δραματουργικό τρόπο διαχρονικά προβλήματα του ανθρώπου και της ανθρώπινης κοινωνίας. H ζωή, ο θάνατος, ο έρωτας, αλλά και οι πολιτικές θεωρίες και πρακτικές, όπως η δημοκρατία, η ολιγαρχία, η πολιτική διαπλοκή και οι συνωμοσίες και ταυτόχρονα η αντίσταση του ελεύθερου πνεύματος στην όποια μορφή καταπίεσης των ολίγων εκλεκτών ή της ανίδεης μάζας, είναι ζητήματα που πάντα απασχολούσαν τους σοφούς, αλλά αποτελούν και πανανθρώπινα ερωτήματα και αγωνίες.
Μάλιστα, είναι τόσο έντονοι οι παραλληλισμοί με την σύγχρονη κοινωνικοπολιτική κατάσταση, που τα μειδιάματα και τα γέλια σε κάποια σημεία της παράστασης από την πλευρά των θεατών κρύβουν μια βαθιά παραδοχή του αιώνιου αυτού χαρακτηριστικού της ανθρώπινης φύσης: να προτιμά να φιμώνει ό,τι αντιστέκεται, να υποκύπτει στο μικροσυμφέρον και τον εύκολο πλουτισμό.
Η σκηνοθεσία της Γιούλης Ζήκου έδωσε χώρο τόσο στο κείμενο όσο και τις ερμηνείες, που αποτελούν σημαντικό στοιχείο της παράστασης.
Ο Γιάννης Μόρτζος είναι ένας μεγάλος δάσκαλος του θεάτρου μας. Στο ρόλο του Σωκράτη έχει βάρος, έχει κύρος, έχει γκάμα, έχει χιούμορ, έχει μία βαθιά αίσθηση της δραματικότητας, έχει εκφραστικότητα, είναι τρυφερός, συγκινητικός αλλά συνάμα και γοητευτικός σοφός. Όπως πάντα κάθε ερμηνεία του αποτελεί μάθημα για τους νεώτερους, και μια συναρπαστική εμπειρία για το θεατή.
Ο Ηλίας Γκογιάννος εντυπωσίασε με την εκφραστική και ιδιαίτερα θεατρική φωνή του, τη σοβαρότητα και απλότητα της ερμηνείας του – ειδικά στους Νόμους, λόγω της χρήσης της μάσκας, η ιδιαίτερη αυτή φωνητική του πάστα τον ξεχώριζε.
Ο Μανώλης Γεραπετρίτης έφερε την απαραίτητη στιβαρότητα στο ρόλο του, παραμένοντας όμως λιτός και μετρημένος, με έλεγχο της φωνής και των εκφραστικών του μέσων.
Έξοχη αφηγήτρια η Έφη Χαντζούλη, με ευχέρεια και ευκρίνεια, καθαρή απήχηση της φωνής, και ζωντάνια στην αφήγηση της ιστορίας.
Ο Γιώργος Μαγκίνης και η Ελεάννα Πουλίδα είναι δυο νέοι ηθοποιοί που έφεραν την απαραίτητη φρεσκάδα, αλλά και τη δέουσα σοβαρότητα. Η δουλειά τους, κάτω από την έμπειρη και ευφυή σκηνοθετική μπαγκέτα της Γιούλης Ζήκου ήταν εμφανής στις λεπτομέρειες.
Οι εύστοχοι φωτισμοί του Τάκη Ποδαρόπουλου, τα λιτά αλλά λειτουργικά σκηνικά του Φαίδωνα Πατρικαλάκη και η μετρημένη, ταιριαστή μουσική του Χριστόδουλου Χάλαρη έντυσαν την παράσταση με τα απαραίτητα εξωτερικά στοιχεία.
Στο σύνολο της πρόκειται για μια παράσταση που πρέπει να παρακολουθήσουν μαθητές, νέοι, αλλά και όσοι επιθυμούν να ξαναθυμηθούν εκείνες τις αρχές πάνω στις οποίες έχουν στηριχτεί ο δυτικός πολιτισμός και η φιλοσοφία, μέσα από μια παράσταση που δεν επιδιώκει τη στείρα διδαχή αλλά τη βιωματική ανασύσταση του λόγου, σαν μια εμπειρία και όχι περιγραφή. Όποτε σας δοθεί η ευκαιρία δείτε την.
Θεατρική προσαρμογή (βασισμένη σε κείμενα Πλάτωνα – Ξενοφώντα και Κώστα Βάρναλη) – Σκηνοθεσία: Γιούλη Ζήκου
Σκηνικά- κοστούμια: Φαίδων Πατρικαλάκης
Μουσική: Χριστόδουλος Χάλαρης
Φωτισμοί: Τάκης Ποδαρόπουλος
Φωτογράφιση: Ζώης Τριανταφύλλου Σφακιανάκης
Γραφικά: Βαγγέλης Καλαϊτζής
Εκτέλεση Σκηνικών: Κώστας Αβραμιώτης
Ζωγραφική Σκηνικών: Ευθύμιος Ζήσης
Εκτέλεση Κοστουμιών: Ελένη Μελισάρη
Περούκες: Ευγενία
Κομμώσεις: Όλγα Νικόλα
Τα πρόσωπα του έργου:
Σωκράτης: Γιάννης Μόρτζος
Δικαστής: Μανώλης Γεραπετρίτης
Μαθητής: Ηλίας Γκογιάννος
Φοιτητής- Κρίτων: Γιώργος Μαγκίνης
Φοιτήτρια: Ελεάννα Πουλίδα
Αφηγήτρια: Έφη Χαντζούλη
Α΄ Νόμος: Ελεάννα Πουλίδα
Β΄ Νόμος: Μανώλης Γεραπετρίτης
Γ΄ Νόμος: Ηλίας Γκογιάννος