fbpx

Η χρήση της Μάσκας στο Θέατρο

Η μάσκα είναι μέρος της καθημερινότητας μας πια, όμως η ιστορία της στο θέατρο ξεκινά πολλούς αιώνες πρίν.

οι ρίζες της μάσκας ανάγονται στις μυστηριακές τελετουργίες και τα μαγικά δρώμενα των πρωτόγονων λαών της Ασίας και της Αφρικής, ενώ οι απαρχές της θεατρικής ζωής της ανιχνεύονται στις λατρευτικές εκδηλώσεις προς τιμή του Θεού Διονύσου. Ετσι εξηγείται γιατί η μάσκα αποτελεί βασικό στοιχείο του λεγόμενου τελετουργικού, μη συμβατικού και μη κυριολεκτικού θεάτρου. Χαρακτηριστική επιβεβαίωση το Ασιατικό θέατρο, που γεννήθηκε μασκοφορεμένο και παραμένει έτσι μέχρι σήμερα.

Στο αρχαίο Ελληνικό Θέατρο συναντάμε τη μάσκα ως χρηστικό εργαλείο, που παρέχει τη δυνατότητα στους τρεις ηθοποιούς να υποδύονται πολλούς ρόλους, εξυπηρετώντας με αυτό τον τρόπο την θεατρική οικονομία. Εξάλλου σε ένα θέατρο, που είχε την ιδιαιτερότητα να στελεχώνεται αποκλειστικά με άνδρες ηθοποιούς, η μάσκα έλυνε το πρόβλημα της ερμηνείας των γυναικείων ρόλων. Με σοβαρά χαρακτηριστικά και αποτυπωμένα τα τραγικά συναισθήματα του προσώπου, οι μάσκες της τραγωδίας διαφοροποιούνταν από εκείνες της κωμωδίας, που κατασκευάζονταν σκόπιμα υπερβολικές και με γκροτέσκα χαρακτηριστικά για να αναδεικνύεται το κωμικό στοιχείο.

theatro_maskes

Στην τραγωδία και το σατυρικό δράμα τα προσωπεία των υποκριτών μοιράζονταν κοινά στοιχεία. Τα αντρικά ήταν σκουρόχρωμα, ενώ τα γυναικεία ανοιχτόχρωμα. Υπήρχε μεγάλη ποικιλία στα χαρακτηριστικά τους, όπως στην κόμμωση, τα φρύδια, τη μύτη και τις ρυτίδες. Στα ελληνιστικά χρόνια δόθηκε μεγαλύτερη έμφαση στη μπροστινή όψη των προσωπείων που έγινε πιο μακριά και ογκώδης. Η εξέλιξη αυτή συνδέεται με την καθιέρωση του λογείου, απ’ όπου οι υποκριτές έπαιζαν με το μέτωπο στραμμένο στους θεατές. Στη διάρκεια του 3ου αι. π.Χ. τα προσωπεία τυποποιήθηκαν σε μεγάλο βαθμό. Έτσι, σε κάθε παράσταση χρησιμοποιούνταν οι τύποι που αντιστοιχούσαν στους χαρακτήρες του έργου. Τα μέλη του χορού της τραγωδίας φορούσαν προσωπεία παρόμοια με εκείνα των υποκριτών. Ιδιαίτερα ήταν τα προσωπεία που φορούσε ο χορός των Σατύρων στο σατυρικό δράμα. Απεικόνιζαν άντρες με μυτερό γένι, έντονα χαρακτηριστικά και αυτιά τράγου. Το προσωπείο του Παπποσιληνού ήταν διαφορετικό και απεικόνιζε έναν μεγαλύτερο άντρα με ρυτίδες και άσπρη γενειάδα.

Χάλκινο αναθηματικό τραγικό προσωπείο. 4ος αι. π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά.

Χάλκινο αναθηματικό τραγικό προσωπείο. 4ος αι. π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά.

Μαρμάρινο θεατρικό προσωπείο στον τύπο της νέας γυναίκας ή της εταίρας της Νέας Κωμωδίας. Έργο του τέλους των ελληνιστικών χρόνων που αντιγράφει τύπο του 4ου αι. π.Χ.

Μαρμάρινο θεατρικό προσωπείο στον τύπο της νέας γυναίκας ή της εταίρας της Νέας Κωμωδίας.

Έργο του τέλους των ελληνιστικών χρόνων που αντιγράφει τύπο του 4ου αι. π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Στην κωμωδία τα χαρακτηριστικά των προσωπείων ήταν υπερβολικά και παραμορφωμένα για να προκαλούν το γέλιο των θεατών. Το στόμα ήταν ιδιαίτερα πλατύ, τα φρύδια τονισμένα και οι εκφράσεις έντονες. Οι ζωόμορφοι χοροί της Αρχαίας Κωμωδίας φορούσαν προσωπεία που θύμιζαν τα αντίστοιχα ζώα ή έντομα. Στους Όρνιθες του Αριστοφάνη, για παράδειγμα, τα προσωπεία του χορού είχαν ράμφος και λειρί. Με τον καιρό, ειδικά προσωπεία αποκτούν οι στερεότυποι κωμικοί χαρακτήρες όπως ο δούλος, η εταίρα, ο νεαρός εραστής και ο μάγειρας, ενώ ο χορός φορά αποκλειστικά ανθρωπόμορφα προσωπεία.

Μαρμάρινο θεατρικό προσωπείο στον τύπο του πρώτου δούλου (ηγεμών θεράπων) της Νέας Κωμωδίας. 2ος αι. π.Χ.

Μαρμάρινο θεατρικό προσωπείο στον τύπο του πρώτου δούλου (ηγεμών θεράπων) της Νέας Κωμωδίας. 2ος αι. π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ

Το προσωπείο αποτελούσε το πιο σημαντικό εξάρτημα της σκηνικής αμφίεσης. Οι ρίζες του βρίσκονται στις διονυσιακές γιορτές, τότε που έβαφαν τα πρόσωπά τους με σκουρόχρωμο κατακάθι του νέου κρασιού και που στόλιζαν τα κεφάλια τους με φυλλωσιές και κλαδιά. Αργότερα ο ιερέας φόρεσε προσωπείο με τα χαρακτηριστικά του θεού που υπηρετούσε. Η μάσκα που φοριόταν στις διονυσιακές γιορτές εξυπηρετούσε δύο σκοπούς: πρώτα από όλα μεταμόρφωνε τον ιερέα, γνωστό στους πιστούς, σε θεό, αφού στους διθυράμβους εμφανίζεται “επί σκηνής” ο ίδιος ο Διόνυσος. Κατά δεύτερο λόγο, στον φαλλικό κομό έκρυβε τα πρόσωπα των χωρικών που έκαναν τολμηρά αστεία. Σύμφωνα με την παράδοση, εκτός από τον Θέσπη που έφτιαξε την πρώτη μάσκα με ανθρώπινα χαρακτηριστικά και τον Χοίριλο που την τελειοποίησε, ο Φρύνιχος είναι εκείνος που καινοτόμησε εισάγοντας το γυναικείο προσωπείο. Βέβαια από πολύ νωρίς, από τον καιρό του Θέσπη, διαχώριζαν τους γυναικείους από τους ανδρικούς χαρακτήρες με το χρώμα γιατί όλοι οι ηθοποιοί ήταν άνδρες. Ο Αθηναίος ζωγράφος Εύμαρος κατά αναλογία με τις αιγυπτιακές τοιχογραφίες απεικονίζει στα έργα του τη γυναικεία επιδερμίδα λευκή. Από αυτόν εμπνέεται ο Θέσπης και καθιερώνει τα γυναικεία προσωπεία λευκά χρησιμοποιώντας το λευκό του ψιμυθίου, ενώ για τα ανδρικά συνεχίζει να χρησιμοποιεί το κατακάθι του κρασιού. ‘Έτσι για αυτούς που έπαιζαν γυναικείους ρόλους το δέρμα (πρόσωπο και υπόλοιπη σάρκα) ήταν βαμμένο άσπρο, ενώ οι αντρικοί ρόλοι παίζονταν από ηθοποιούς που εμφάνιζαν σκούρα, “ηλιοκαμένη” επιδερμίδα. Αργότερα ο Αισχύλος εισάγει την πολυχρωμία της μάσκας.

ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

Όπως προαναφέρθηκε, εμπόδιο στάθηκε το γεγονός ότι καμία από τις μάσκες του αρχαίου ελληνικού θεάτρου δεν διασώθηκε ώστε να μπορέσει να μελετηθεί και να μας οδηγήσει σε ασφαλή συμπεράσματα. Ευτυχώς οι αγγειογράφοι και οι γλύπτες τις αντέγραφαν στα έργα τους και έτσι τουλάχιστον γνωρίζουμε πώς έμοιαζαν. Βασιζόμενοι, λοιπόν, σε αυτές τις εικόνες που παίρνουμε από τα αγγεία και τα γλυπτά είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε, ότι στο αρχαίο ελληνικό θέατρο, στη τραγωδία, την κωμωδία και το σατυρικό δράμα όλοι οι ηθοποιοί φορούσαν μάσκες από τον 5ο αιώνα π. X καθ’ όλη τη διάρκεια της παράστασης με μόνη εξαίρεση τους μουσικούς που έπαιζαν φλάουτο.

Οι μάσκες λοιπόν ήταν απαραίτητες για τους ηθοποιούς για πολλούς λόγους. Οι κυριότεροι είναι οι εξής:

• ορατότητα

• ακουστική βοήθεια

• λίγοι ηθοποιοί, πολλοί ρόλοι

• χαρακτηρισμός

Βλέποντας την εικόνα των αρχαίων ελληνικών θεάτρων, αντιπροσωπευτικό δείγμα των οποίων είναι η Επίδαυρος – ένα από τα πιο όμορφα θέατρα που χτίστηκε κατά τη διάρκεια του 3ου και 2ου αιώνα π. Χ. – παρατηρούμε ότι ήταν τεράστια. Επομένως, οι ηθοποιοί, ο Χορός και γενικώς όλοι οι καλλιτέχνες έπρεπε να παίξουν μπροστά σε κοινό τόσο μεγάλο σε αριθμό που μπορεί να έφτανε και τους 4000 θεατές. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η μάσκα έπαιξε σημαντικό ρόλο. Με τη μάσκα όλοι οι θεατές έβλεπαν τον ηθοποιό ακόμη και στην πιο απομακρυσμένη σειρά και καταλάβαιναν τα αισθήματά τους. Χωρίς αυτήν οι απλές εκφράσεις του προσώπου του ηθοποιού, το πιθανότερο ήταν να μπορέσουν να τις δουν μέχρι την δεύτερη, τρίτη σειρά.

Έτσι η μάσκα υπήρξε το “εργαλείο” ώστε οι ηθοποιοί να είναι ορατοί σε όλους. Το γεγονός αυτό μπορεί να ενισχύσει ακόμη περισσότερο το δεδομένο ότι οι παραστάσεις την εποχή εκείνη γίνονταν καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας, οπότε και πάλι η μάσκα αποτελεί μέσο εστίασης. Τη σημερινή εποχή, οι 23 παραστάσεις γίνονται βράδυ και ο φωτισμός είναι αυτός που βοηθά στο να εστιάσει κανείς στον υποκριτή. Ο επόμενος λόγος για τον οποίο χρησιμοποιούνταν μάσκες στο αρχαίο ελληνικό θέατρο ήταν η ακουστική βοήθεια που προσέφεραν στον ηθοποιό. Με αυτή τη πρόταση εννοούμε πως ο ρόλος που υπηρετούσε η μάσκα ήταν της συσκευής που θα έκανε τη φωνή του ηθοποιού να ακουστεί πιο δυνατά. Η μάσκα και τα άριστης ποιότητας υλικά από τα οποία ήταν φτιαγμένα τα θέατρα ώστε να έχουν καλύτερη ακουστική, βοηθούσαν στο να ακούγεται καθαρά η φωνή και η διατύπωση των στίχων του έργου, τόσο που ακούγονταν πιο καλά και από μια δυνατή φωνή.

Υπάρχουν θεωρίες που λένε ότι οι μάσκες είχαν έναν τύπο μεγαφώνου επικολλημένο στο στόμα τους. Αυτό θεωρείται ότι αύξανε την ευρύτητα της φωνής του ηθοποιού. Πάνω σε αυτό ο George R. Kernodle στο βιβλίο του The theatre in history έχει γράψει: “Το στόμα της μάσκας έπρεπε να είναι μεγαλύτερο για να μπορεί ο ηθοποιός να τραγουδά ή να μιλά χωρίς καμία δυσκολία. Μερικές μάσκες, ειδικά των γερόντων και των σκλάβων στη κωμωδία, έχουν μεγάλα χείλη σαν ψαριού που μας κάνουν να αναρωτιόμαστε αν κάποιες είχαν ένα μικρό βοήθημα για αυτούς σαν μεγάφωνο”. Από την άλλη ωστόσο είναι ενδιαφέρον να αναφερθεί και μία αντίθετη άποψη των Schmitz και Purser που στο βιβλίο τους δεν βρίσκουν καμία σχέση ανάμεσα στη μάσκα και στην ακουστική.

Την άποψή τους αυτή δικαιολογούν με το ότι ακόμα και τα πρόσωπα που δεν μιλούσαν (κωφά πρόσωπα) φορούσαν μάσκες. Από την πλειοψηφία των απόψεων των ειδικών στο θέμα αυτό καταλήγουμε στο συμπέρασμα για μερικές ή για όλες τις μάσκες του θεάτρου, πως είναι σίγουρο ότι βοηθούσαν κατά πολύ τη φωνή και το μήνυμα του ηθοποιού να φτάσει στο κοινό.

 

 

Πηγές Αρχαίο Θεατρο στον Κύκλο του Χρόνου, “Η σημασία της μάσκας στο αρχαίο ελληνικό θέατρο”, Φράγκου 2015

 

Σχολιάστε

Θέατρο - mytheatro.gr