Υπάρχει μια μακρόχρονη παράδοση να χρησιμοποιείται το θέατρο ως εργαλείο κοινωνικού και πολιτικού σχολιασμού. Από την Αρχαία Ελλάδα έως τις μέρες μας, το θέατρο έχει χρησιμοποιηθεί για να συζητήσει αμφιλεγόμενα θέματα, να ευαισθητοποιήσει σχετικά με κοινωνικά ζητήματα και να αμφισβητήσει το status quo. Από πολλές απόψεις, το θέατρο είναι το τέλειο όχημα για τη διερεύνηση των θεμάτων που βρίσκονται στην καρδιά της δημοκρατίας. Είναι μια συλλογική μορφή τέχνης που βασίζεται στη συμμετοχή τόσο του κοινού όσο και των ερμηνευτών και έχει την ικανότητα να προκαλεί σκέψη και να πυροδοτεί συζητήσεις. Όταν γίνεται καλά, το θέατρο μπορεί να είναι ένα ισχυρό εργαλείο για την προώθηση της δημοκρατίας και για τον αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη.
- Κείμενο Κάτια Σωτηρίου
Η δημοκρατία καθιερώθηκε με την εφεύρεση του θεάτρου, ιδιαίτερα το ετήσιο φεστιβάλ θεάτρου της Αθήνας, από το οποίο και δημιουργήθηκε. Η δημοκρατία ρίζωσε λίγο μετά την έναρξη αυτών των γιορτών. Η άνευ προηγουμένου περίοδος εξουσίας και δέσμευσης των πολιτών της Αθήνας αναπτύχθηκε ταυτόχρονα με την απαράμιλλη έκρηξη της θεατρικής της δημιουργικότητας με επικεφαλής τους θεατρικούς συγγραφείς Αισχύλο, Σοφοκλή και Ευριπίδη. Μετά τη Σπαρτιατική κυριαρχία, η αθηναϊκή δημοκρατία κατέρρευσε. Σύμφωνα με τον Adam Leipzig, μια ακμάζουσα κοινή κουλτούρα επιτρέπει στους ανθρώπους να μοιράζονται τις ίδιες πτυχές της προσωπικότητάς τους. Αν οι καλλιτέχνες δεν είναι ελεύθεροι να εκφραστούν, η κουλτούρα των κοινών εμπειριών εξαφανίζεται με το πέρασμα του χρόνου.
Οι Αθηναίοι κατάλαβαν τη σύνδεση μεταξύ θεάτρου και δημοκρατίας, όπως εξήγησε ο Daniel Mendelsohn στο άρθρο του New York Review το 2016, How Greek Drama Saved The City:
«…όταν ο φιλόσοφος Αριστοτέλης λέει περίφημα ότι «ο άνθρωπος είναι ένα πολιτικό ζώο», δεν εννοεί ότι είμαστε όλοι σαν τον Λίντον Μπέινς Τζόνσον, αλλά, μάλλον, ότι το ανθρώπινο είδος είναι από τη φύση του κοινωνικό και αστικό – από τη φύση του κατάλληλο για ζωή σε μια πόλη με κοινωνικές ανάγκες και απαιτήσεις. Κατά τη διάρκεια του πέμπτου αιώνα π.Χ., η τραγωδία εξελίχθηκε σε ένα ιδανικό λογοτεχνικό όχημα για την εξερεύνηση και συχνά αμφισβήτηση των πολιτικών, κοινωνικών και αστικών αξιών της ίδιας της Αθήνας». «Το θέατρο είναι η βασική μορφή τέχνης της δημοκρατίας… η αλήθεια προέρχεται από τη σύγκρουση διαφορετικών ιδεών και ο συναισθηματικός μυς της ενσυναίσθησης είναι τα απαραίτητα εργαλεία της δημοκρατικής ιδιότητας του πολίτη».
Το θέατρο μπορεί να βοηθήσει έναν πολιτισμό δίνοντας στους ανθρώπους έναν τρόπο να εκφραστούν. Μπορεί επίσης να βοηθήσει τους ανθρώπους να κατανοήσουν άλλους πολιτισμούς και να μάθουν για τον δικό τους πολιτισμό.
Ο Καστοριάδης αποδεικνύει ότι δεν υπήρχε η έννοια της σταθερότητας της κυβέρνησης ή των νόμων ή του πολιτικού κόσμου ως κάτι άλλο εκτός από προσωρινά φανταστικό, ημιτελές στην Αρχαία Αθήνα. Οι μεταμορφώσεις της σκηνής ήταν μια ζωντανή υπενθύμιση ότι οι νόμοι και οι κανόνες και οι θεσμοί της δημόσιας ζωής ήταν μόνο «κοινωνικά φανταστικά» είδη, που μπορούσαν να μεταμορφωθούν μέσα από τη συλλογική άσκηση της κοινωνικής φαντασίας της πόλης. Η δύναμη της πόλης ήταν ότι οι άνθρωποι της καθόριζαν τους δικούς τους νόμους και τους άλλαζαν όταν χρειαζόταν – δεν τους «δόθηκαν» από θεϊκό ή αριστοκρατικό δικαίωμα. Η νοοτροπία της αθηναϊκής εφεύρεσης της Τραγωδίας ήταν η «καθολικότητα και αμεροληψία» (ό.π. σ. 284). Η τραγωδία τόνισε την κοινότητα της ζωής και τη σημασία του να βλέπεις τον κόσμο μέσα από τα μάτια των άλλων. Οι Πέρσες του Αισχύλου και οι Τρωάδες του Ευριπίδη παρουσιάζουν τους εχθρούς της Αθήνας ως έχοντες δίκαιη αιτία και ισότιμη αξίωση για την αλήθεια. Ακριβώς όπως και στο σύνολο, η εκκλησία του δήμου είχε τη συλλογική και άμεση εξουσία να φανταστεί κοινωνικά και να επαναξιολογήσει τα πιο αποτελεσματικά και δίκαια μέσα αυτοδιακυβέρνησης, και αυτή η κοινωνική επανεξέταση του καλύτερου τρόπου συμβίωσης ήταν μια συνεχής και συμμετοχική διαδικασία.
Οι δραματουργοί χαράσσουν με επιμονή τα όρια της πολιτικής καί γενικότερα τής ανθρώπινης δράσης πέρα από τα οποία ἡ διολίσθηση στην καταστροφή είναι άφευκτη. Συνεχώς θυμίζουν στον Αθηναίο την υπευθυνότητά του ως έλλογου καί αυτόνομου πολίτη: ὁ Αθηναίος πολίτης είναι κύριος, αυτεξούσιος των πράξεων του, πρέπει όμως με σύνεση, μέτρο καί στοχασμό να επιλέγει εκείνες, των οποίων οι επιπτώσεις δεν θα είναι καταστροφικές για τον ίδιο καί την πόλη του. Ὁ Κορνήλιος Καστοριάδης είναι χαρακτηριστικός ἐπ᾿ αυτού: «Δεν υπάρχει ελληνική τραγωδία, υπάρχει μόνο αθηναϊκή τραγωδία. Δεν παράγουν όλες οι ελληνικές πόλεις τραγωδία, ούτε καν όλες οι δημοκρατικές πόλεις. Μόνο εκεί πού κορυφώνεται ἡ αυτοδημιουργία της δημοκρατίας, στην Αθήνα, εμφανίζεται συγχρόνως καί ἡ τραγωδία.
Αλλά το θέατρο με τη μορφή της τραγωδίας εξυπηρετούσε και τον πολιτικό σκοπό να αποκαλύψει στην πόλη τους περιορισμούς αλλά και τις δυνατότητές της. Να δείξει τον κόσμο ως μεταβλητό αλλά και να δείξει μέσα από την έννοια της ύβρεως τα όρια της προσωπικής και συλλογικής δράσης όταν αυτά υπερβαίνουν ή αγνοούν τις αρχές της δημοκρατικής ζωής. Το δράμα που βασίζεται σε σύνολο έχει τη δυνατότητα και για τις δύο αυτές δυνατότητες. Συνδυάζοντας τη ζωντανή εμπειρία της δημοκρατικής πόλης σε μικρότερη κλίμακα, την οποία ο Περικλής περιέγραψε ως δημιούργημα των ανθρώπων, «ζώντας στην ομορφιά, ζώντας με σοφία, αγάπη για το κοινό καλό, με τα θεατρικά μέσα να δείξεις τι πρέπει να αλλάξει και να φανταστείς και εξετάζοντας πώς θα μπορούσε να αλλάξει» (Boal 1987).
Η έκφραση της δημιουργικότητας και η απόρριψη της σιωπής
Το κοινό μπορεί να μάθει περισσότερα για την ανθρωπότητα παρατηρώντας πώς ενεργούν οι ηθοποιοί, πώς εκφράζονται και πώς λέγονται οι ιστορίες τους. Αυτός είναι ένας τρόπος για τους ανθρώπους να αντιμετωπίσουν τις αδικίες που βλέπουν ή να πουν μια ιστορία που θέλουν να ακούσει ο κόσμος. Το θέατρο είναι ένα είδος ψυχαγωγίας που οι περισσότεροι άνθρωποι δεν θα ξεχάσουν ποτέ, χάρη στη μοναδική του ικανότητα να εκφράζεται δημιουργικά και αποτελεσματικά. Οι μαθητές του θεάτρου βελτιώνουν τις ακαδημαϊκές τους επιδόσεις και τις μαθηματικές τους δεξιότητες, σύμφωνα με έρευνα. Το θέατρο είναι μια μορφή ψυχαγωγίας που είναι κατάλληλη για όλη την οικογένεια. Για να απορρίψουμε τη σημασία του στην κοινωνία, είναι απαραίτητο να απορρίψουμε τη δημιουργικότητα και την αντίληψη των ανθρώπων για τον κόσμο.
Η απουσία καλλιέργειας της τέχνης δεν θα βοηθήσει τους ανθρώπους να ανακαλύψουν το ταλέντο τους. Οι άνθρωποι θα αισθάνονται κατώτεροι και κάνοντας τους ανθρώπους κατώτερους το κοινωνικό σύστημα μπορεί να εισαγάγει μια κουλτούρα σιωπής. Η πολιτική κουλτούρα στις μέρες μας είναι να κάνουμε τυφλούς οπαδούς, η λογική ιθαγένεια δεν είναι το αίτημα της σύγχρονης δημοκρατίας, καθώς διοικείται από πολιτικά κόμματα που παράγουν τυφλούς οπαδούς. Επομένως για να εκδημοκρατίσουμε την πολιτική χρειαζόμαστε θέατρο, χρειαζόμαστε τέχνη. Ο Μποάλ έχει πει στο βιβλίο του Θέατρο των Καταπιεσμένων «Πιστεύω ότι όλες οι αληθινά επαναστατικές θεατρικές ομάδες πρέπει να μεταφέρουν στο λαό τα μέσα παραγωγής στο θέατρο, ώστε να τα χρησιμοποιήσουν οι ίδιοι. Το θέατρο είναι ένα όπλο και είναι το σπουδαιότερο».
Περιγράφοντας τις λειτουργίες του θεάτρου σε μια αυθεντική δημοκρατία, ο αείμνηστος John McGrath πρότεινε, ότι το θέατρο έχει έναν ρόλο να παίξει “δίνοντας φωνή στους αποκλεισμένους, δίνοντας φωνή στη μειονότητα, απαιτώντας το δικαίωμα να μιλάς δημόσια, να ασκείς κριτική χωρίς φόβο. αμφισβητώντας τα σύνορα της ελευθερίας. …το θέατρο, σίγουρα λειτουργεί στη διασύνδεση μεταξύ του δημιουργικού και του πολιτικού, καλώντας το κοινό των πολιτών να συλλογιστεί την κοινωνία ή τους τρόπους της. ..το θέατρο μπορεί να ανανεωθεί μόνο για το κοινό και για τους θεατροποιούς, αν είναι μέρος της εποχής που ζει. Καθαρή τέχνη δεν υπήρξε ποτέ, τουλάχιστον «καθαρό» θέατρο. (McGrath 2000 p.137/138) Συνέχισε υποστηρίζοντας ότι το θέατρο διδάσκει μέσω της παιδείας ή της παιδαγωγικής του να είναι σχετικό με τις παγκόσμιες εμπειρίες και τις βαθύτερες ανησυχίες των συμμετεχόντων του, ακριβές όσον αφορά την αλήθεια του για τους συμμετέχοντες και την πολιτιστική του προσβασιμότητα ως εκ γενετής δικαίωμα για όλους και όχι για λίγους.
Θέατρο και Πολιτισμός
Το θέατρο και ο πολιτισμός είναι δύο πράγματα που πάνε χέρι-χέρι. Το θέατρο είναι μια αντανάκλαση της κοινωνίας στην οποία δημιουργείται και μπορεί να είναι ένα ισχυρό εργαλείο για τη διαμόρφωση και την αλλαγή της κουλτούρας. Στην καλύτερη περίπτωση, το θέατρο μπορεί να είναι μια δύναμη για το καλό, προάγοντας την κατανόηση και την ενσυναίσθηση μεταξύ ανθρώπων διαφορετικών καταβολών και προοπτικών.
Το θέατρο είναι ένας χώρος ενδοσκόπησης και συλλογικής δράσης. Ένας χώρος όπου η πολιτική με τη μορφή συλλογικής δράσης συμπληρώνεται από πνευματικότητα εάν η μορφή της ενδοσκόπησης. Το θέατρο έχει να κάνει με το χτίσιμο μιας σχέσης, επομένως το κοινό εδώ απαιτεί σεβασμό από τους καλλιτέχνες. Μια στάση σεβασμού προς τους θεατές δημιουργείται μέσω της σύνδεσης του πνεύματος μας με την καρδιά μας. Δεν αρκεί μια θεωρητική πεποίθηση, απαιτείται και ένα θετικό συναίσθημα. Η πολιτική πηγάζει από τη λογική και η πνευματικότητα από την καρδιά. Άρα η σύνδεση της λογικής και της καρδιάς μπορεί να επιτευχθεί στο θέατρο.